درباره علی اکبر دهخدا، ادیب فقید ایرانی و مؤلف لغت نامه دهخدا، هم زمان با سالروز درگذشتش | یادآر ز شمع مرده، یادآر

آزاده چشمه سنگی | شهرآرانیوز؛ پدر میرزا علی اکبرخان قزوینی، از ملاکان متوسط قزوین بود. هنگامی که علی اکبر به دنیا آمد، خانواده او ساکن تهران شده بودند. او اگر چهارده سال شاگرد آیت ا... بروجردی نبود و علوم فقه و حکمت و فلسفه را نمی‌آموخت شاید سر از بازار و کسب و کار درمی آورد. اما بیست ساله که شد، با گشایش مدرسه علوم سیاسی وابسته به وزارت خارجه، نه میلی به تجارت پیدا کرد و نه مسیر علوم فقهی را ادامه داد.

با ورود به مدرسه سیاسی در کنار تاریخ و ادبیات و دیپلماسی، با زبان عربی و فرانسه آشنا شد و پس از فارغ التحصیلی به استخدام وزارت امور خارجه درآمد. کمی بعد در مقام منشی سفیر ایران (معاون الدوله غفاری) به وین پایتخت اتریش سفر کرد و دو سال بعد در اثنای سکونت در رم و بخارست، با علوم جدید آشنا شد.  هنگامی به کشور برگشت که ایران در آستانه آغاز جنبش مشروطه بود و دیری نپایید که با همکاری میرزا جهانگیر شیرازی روزنامه صوراسرافیل را تأسیس کرد و در هر دو بخش رسمی و فکاهی آن، قلم زد. صوراسرافیل در آن دوران تنها نشریه‌ای بود که مورد استقبال عامه جامعه قرار گرفته بود و بیش از هرچیز دیگری، مردم آن را به شوق خواندن مقاله‌های «چرند و پرند» با نام مستعار دخو (مخفف کلمه دهخدا) می‌خریدند.

مقالات طنزی که زیرکانه به نقد معضلات اجتماعی و با مضامین ضداستبدادی نوشته می‌شد و دهخدا آن را با هدف کمک به پیروزی مشروطه ادامه می‌داد. با کودتای محمدعلی شاه، روزنامه صوراسرافیل تعطیل و میرزاجهانگیرخان به دار آویخته شد. دهخدا نیز که به سفارت انگلیس پناهنده شده بود، به اروپا تبعید و در سوئیس ساکن شد. در شرایط اقتصادی دشوار تبعید، بار دیگر همت کرد و دو شماره دیگر از صوراسرافیل را به مرحله انتشار رسانید و مدتی بعد عازم ترکیه شد و این بار در استانبول، روزنامه سروش را تا چهارده شماره تولید کرد.

تهران که از سوی مشروطه خواهان فتح شد، دهخدا نیز به کشور برگشت و به نمایندگی از مردم تهران و کرمان وارد دومین مجلس شورای ملی شد. به موازات فعالیت‌های سیاسی، در روزنامه‌های مجلس، آفتاب، شورا، ایران کنونی و پیکار نیز قلم می‌زد و با مقالات سیاسی و انتقادی اش، طبع عدالت جویانه و ظلم ستیزش را آرام می‌کرد. جنگ جهانی اول آغاز شد و این بار دهخدا به ایل بختیار پناه برد و در آنجا بود که طرح ایجاد «لغت نامه» و «امثال و حکم» را پی ریزی کرد.

با پایان جنگ به پایتخت برگشت و کمی بعد، از کار دیوانی بازنشسته شد و بی معطلی کار لغت نامه را آغاز کرد. علی اکبر دهخدا، لغت نامه را وسیله‌ای برای مقابله با جهل می‌دانست و تلاش می‌کرد با اشاعه دانایی در بطن جامعه، زمینه را برای مقابله علیه استبداد فراهم کند: «مرا هیچ چیز از نام و نان به تحمل این تعب طویل جز مظلومیت مشرق در مقابل ظالمین مغربی وانداشت... می‌دیدم که شرق باید به هر نحو شده است، با اسلحه تمدن جدید مسلح گردد.»

با روی کار آمدن دولت مصدق، علی اکبر دهخدا تمام قد از او حمایت کرد و به این ترتیب بار دیگر به عالم سیاست برگشت، اما پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ هنگامی که مأموران حکومتی در جست وجوی دکتر فاطمی به خانه او یورش بردند، دستگیر شد و تحت شکنجه و مجازات قرار گرفت. او سرانجام در دوشنبه هفتم اسفند ۱۳۳۴ هنگامی که هفتاد و هفت سال سن داشت، در خانه خود درگذشت و در آرمگاه ابن بابویه در شهر ری به خاک سپرده شد. تاریخ ادبیات ایران، دهخدا را به لغت نامه و امثال و حکمش می‌شناسد، اما از او هجده اثر ارزشمند دیگر نیز به جامانده که در کنار بسیاری خدمات سیاسی او، میراث ادبی گران بهایی است که او را در عرصه ادبیات فارسی ایران ماندگار می‌کند.